روانشناسی دین در مکتب انگلیسی _آمریکایی

______.سنت انگلیسی -آمریکایی 

 

رویکرد تجربی و حتی آزمایشگاهی به دین و نگاه توصیفی در مطالعات دینی، مهمترین ویژگی این سنت است. گالتون(Galton/1921-22) دانشمند انگلیسی، بنیان‌گذار روان‌شناسیِ تفاوت‌های فردی است و نخستین کسی است که از روش آماریِ همبستگی در این زمینه استفاده کرد. استنلی هال(Hall/1924-44) از بنیان‌گذاران روان‌شناسی دین در آمریکا است. وی برای این منظور دانشکده روان‌شناسی دین در دانشگاه کلارک را تأسیس کرد. جیمز لوبا(Leuba,J.H.) و ادوین استاربوک(Starbuck,E.D.) نیز از شاگردان برجسته هال هستند که بر مطالعه تجربه‌هایی چون ایمان‌آوری، دعا و حالات عرفانی با کاربرد روشهای پرسشنامه، مصاحبه شخصی، زندگی‌نامه‌های خودنوشت و دیگر روش‌های تجربی که قابل تجزیه و تحلیل، رده‌بندی و سنجش آماری‌اند، تأکید داشتند.

 

 چهره شاخص سنت امریکایی که بر تجربهگرایی واستفاده ازنمونه ها و موارد عینی و توصیفات آماری مبتنی است، فیلسوف و روانشناس کـارکرد گـرا و پراگماتیست نامی، ویلیام جیمز است که با نگـاه تجربـی بـه تحلیـل روانشـناختی احـوال دینی میپردازد. او که معتقد به ارزیابی نهـایی اندیـشه یـا تجربـه از طریـق بررسـی نتیجـه و میزان سودمندیان در زندگی است، بر دو معیار سازگاری با امور و اصول مفروض صحیح و همچنین احـساس شـهود و درونگـری بـه عنـوان اصـلیتـرین و اطمینـان بخـشتـرین ابـزار پژوهــشی تکیـه دارد.

کتـاب ارزنـده روانشناسـی دیــن از دیــدگاه ویلیـام جیمــز تــألیف دکترمسعودآذربایجانی این متفکر متنفذ امریکایی را معرفی مـیکنـد.

 

پیشینه رویکرد کمی در روانشناسی دین به گـالتون  در انگلـیس و هـال و مکتـب  کلارک در امریکا برمـیگـردد (وولـف، 1386 ،ص66ــ67 .(در طـی دهـههـای گذشـته، تحقیقات فیزیولوژیک درباره آثار سر شت فردی، اعمال آیینی و اختلالهای مزمن مغـزی و نیز تفسیرهای رفتارگرایانه از سلوک و مقایسه آن با رفتـار حیـوانی و همچنـین پـژوهش در زمینه ایجاد حالتهـای عرفـانی و نظـایر آن بـه صـورت آزمایـشی و نیـز مطالعـات تجربـی و همبستگی در باب ارتباط دینی و نگرشهای اجتماعی گونـاگون انجـام شـده اسـت. وولـف (1386 ،ص 252 (درباره این روشها از بورینگ این گونه نقل میکند. 

تجربهگرایان اشتیاق دارند که در زمینه رفتار، نظریههای عمـومیبـه دسـت دهنـد تـا بتـوان آنها را در مورد تمام مردم به کـار گرفـت. بـه نظـرآنـان، دسـتیابی بـهایـن هـدف در گـرو محیطهای آزمایشگاهی است که بهایشان اجازه میدهد تا تحت شرایطی بسیار ساده شده و سخت مهار گشته روابط متغیرها را بررسی کنند. با تغییـر نظـاممنـد ایـن شـرایط و مـشاهده  تاثیرات حاصل از آن بر روی رفتارآزمودنیها، پژوهشگران فرضیههای مختلـف را در بـاب علت و معلول میسنجند.

آنان امیدوارند نتیجه نهایی این کار قـوانینی باشـد کـه ویژگیهـای 

ذهن همگانی و عادی آدم بزرگسال» را معلوم گرداند.

 

در سـنت انگلیـسی ـ امریکـایی کـه بنیـانگـذارآن گـالتون انگلیسی است، بـه توصـیف رفتارهـای دینـی از طریـق توزیـع پرسـشنامـه و آزمـون بـا بـه 

 کارگیری آمار پرداخته میشود. از دیگر طرفداران این سنت استنلی هال و ادین استارباک هستند؛ استارباک برای تحقیق درباره پیدایش مفهوم خدا میان اقوام بدوی با توجه به تحول و تکامل شخصیت، از روش گردآوری مواد و مطالب زنـدگینامـهای، دروننگـری، تأمـل شخصی و پرسشنامه استفاده کرد و آنها را طبقهبندی و تجزیـه و تحلیـل نمـود.

اسـتارباک همواره این احساس را داشت که دین یک راز است و علم هرگز همه ابعـاد آن را نخواهـد شــناخت (آذربایجــانی و موســوی، ص13 .(ویلیــام جیمــز 

از مهــمتــرین روانشناســان پپراگماتیسیماست. او درکتاب مهمش به نام انواع تجربه دینـی :(James, 2002) مـیگویـد 

ارزیابی نهایی یک عقیده یا یک تجربه را میتوان فقط در سـایه ثمربخـشی آن در زنـدگی ف فردانجام داد. کتاب انواع تجربه دینی، که مجموعه سخنرانیهای جیمز درباره تجربـه دینـی است، به رغم انتقادات، به سرعت به اثری تبدیل شد که مورد توجه اهل فن قرار گرفـت و در همان سال شش بار تجدید چاپ شد. معروف است که راسـل به ویتگنـشتاین توصـیه کرد که این کتاب را بخواند. تئودور فلورنوئا در اینباره میگوید: بهترین و مـشخصتـرین نمونه این توانایی هنرمندانه در نفوذ به اعماق ضمیر دیگران، بیتردید کتاب معروف به نـام 

انواع تجربه دینی است (وولف، ص 658 .(این کتاب اکنـون هـم درتمـام جهـان بـه عنـوان

مهمترین منبع مربوط به این حوزه شناخته میشود.

در حال حاضر در انجمن روانشناسی امریکا، بخـش مـستقلی بـه روانشناسـی دیـن ا اختصاص داده شده است و همچنین روانشناسی دین به عنوان یک کرسـی دانـشگاهی در بسیاری از دانشگاههای معتبر دنیا ارائه میشود.

 

 

 

_____مبانی فکری ویلیام جیمز

 

ویلیام جیمز روانشناس تجربی و واقـعگـرا و فیلـسوف معـروف پراگماتیـسیم از مهـمتـرین مروجان سنت امریکایی این مکتب است. او از دانشگاه هاروارد در پزشکی فـارغالتحـصیل شد، همانجا به مقام دانشیاری در کالبدشناسی و فیزیولوژی و سپس استادی فلسفه و پـس از آن استادی روانشناسی رسید. وی که در آثارش گـرایش فلـسفه و روانشناسـی را بـه هـم 

آمیخته است، نخستین آزمایشگاه روانشناسی را در امریکا در هاروارد برپا کرد. عـلاوه بـر انواع تجربه دینی، اصول روانشناسی و پراگماتیسیم : نام جدیدی برای شیوههای تفکـر از آثار دیگر جیمز است.  

جیمز که در محیطی پروتستانی بزرگ شده بود، دارای دغدغههای دینی بود و خود وی از جهت عاطفی دلبستگی و گرایش خاصی به احوال دینی داشت. چاپمن درباره آثار او میگوید: در پس زمینۀ تمام آثار اوکشش دینـی بزرگـی هـست کـه تمـام زنـدگی و ذهن او را در اختیار میگیرد و یک اثر بزرگ را در جهان به نتیجه میرسـاند (وولـف، ص 652 .(او در کتاب انواع تجربه دینی نیز با حالات احترامآمیز عرفانی درباره خود میگویـد:  

خمیره ذاتی من تقریباً به طور کامل به این التذاذات وابسته است (2002, James.( او براساس دیدگاه پراگماتیسمیاش معتقد است که حقیقت بودن هر چیـز در گـرو مطلوبیت آن در عمل است و یک عقیده وقتی رضایتبخش عمـل مـیکنـد کـه بـه وسـیله تجربه تأیید شود. از نظر پراگماتیسیم تنها آزمون حقیقت محتمل این است کـه بایـد چیـزی باشد که بهتر ما را هدایت کند، چیزی که بهتر از همه با هر جزء زندگی جـور درآیـد و بـا مجموعه مقتضیات تجربه، بدون حذف چیزی از آن تلفیق شود (جیمـز، 1370 ،ص 61 .(او 

در جای دیگر میگوید: اگر زندگیای هست که واقعاً بهتـر اسـت بـه آن بپـردازیم و اگـر نظری هست که اعتقاد به آن ما را در پرداختن به آن زندگی کمک میکنـد، آنگـاه واقعـاً برای ما بهتر» خواهد بود که به آن نظر اعتقاد آوریم، مگر اینکه در واقع اعتقاد به آن نظر به طور ضمنی با منافع حیاتی بزرگتر مـا برخـورد نمایـد (128.p, 90, James .(او مـیگویـد:  

حقیقت چیزی نیست جز اینکه تصورات تا آنجایی حقیقـیانـد کـه مـا را در ایجـاد رابطـه  رضایتبخش با دیگر بخشهای تجربهمان یاری رساند

هر نظری که ما را کامیابانه از قسمتی از تجربهمان یاری رساند چیزها را به گونهای رضایتبخش به هم ربط دهد، ایجـاد تـضمین کند، امور را ساده کند ودر نیروی کار صرفهجویی به عمل آورد، بـه همـان انـدازه حقیقـی است و به گونهای ابزاروار حقیقی است» (جیمز، 1372 ،ص 40 .( جیمـز آثـار رضـایتبخـش یـک عقیـده را حالتهـای لـذت، آرامـش ذهـن و روان، برخورد سازنده با زندگی و صفات سالم شخصیت میداند وخواستار حفظ همه چیز اسـت و هـم خواسـتار پیـروی از منطـق، هـم حـواس و هـم بـه حـساب آوردن متواضـعانهتـرین و شخصیترین تجارب. او تجارب عرفانی و رازوارانـه را، اگـر نتـایج عملـی داشـته باشـد بـه حساب میآورد. وی میگوید پراگماتیسیم گرچه به واقعیتهـا علاقـهمنـد اسـت، از تعـصب مادهگرایانهای که تجربهگرایی معمولی بدان دچار است به دور است . اگر ثابت شود که نظرات خداشناسی در زندگی فرد، دارای ارزشاند، آنها برای پراگماتیسیم حقیقی یعنی بـه اندازه ارزششان خوب هستند». (جیمز، 1372 ،ص 73 .( جیمز در تعریف دین نیز نگاهی تجربی دارد و میگویـد بـسیاری از فیلـسوفان دیـن تلاش کرده اند تعاریف زیادی برای دین ارائه نمایند، اما هیچ یـک نتوانـستند جـوهر و ذات واحدی را برای دین تعیین نمایند و حداکثر ویژگیهای دین را بیـان کـردهانـد.

او مـیگویـد نمیتوان به جوهر دین رسید، بلکه تنها میتوان ویژگیهای آن را نشان داد، پس نامی اسـت برای مجموعهای از این ویژگیها. واژه دین بریک اصل و یا گوهر واحد دلالت ندارد بلکـه نامی است برای مجموعهای از چیزها (26.p, 2002, James .(دین عبارت است از: احساسات، اعمال و تجارب شخصی انسانها که در عالم تنهاییشان اتفاق میافتد، به گونهای که خودشان 

را در ارتباط با آنچه امر الوهی تلقی میشود، مییابند (52.p, 2002, James .(او گوهر دین را احساسات و سلوک عملی ادیان میداند و درباره حیات دینی که بارها ازآن سخن میگوید معتقد است که حیات دینی به طور گسترده به دنبال آن است که شخص را استثنایی و غیـر عادی بسازد.

 

_____تجربه دینی از دیدگاه ویلیام جیمز

همانطور که اشاره شد جیمز جوهره دیـن را در حـریم تجربـه دینـی درونـی مـیجـست و مهمترین بخش دین را در ارتباط شخصی با خدا مـیدانـست. او در ایـن موضـوع نیـز نگـاه پراگماتیستی خود را حفظ کرده است و به جای بررسی دلایل وجود تجربه دینـی بـه آثـار آن در زندگی مردم توجه دارد. همان طور که در مقام دفاع از دین نیـز معتقـد بـود بایـد از طریق تجربه و آثار و ثمرات عملی از دین دفاع کرد نه از طریق بررسی منطقی دلایل اثبات دین و اصول آن. بر این اساس او منحصراً به دین شخصی توجه داشت که بنـا بـه گفتـهاش 

تجربه ازلی و یگانه پیوند مستقیم با وجود الهی اسـت، رویـدادی نـامعمول، بـیاختیـار و بـر حسب انتظار خلاف عرف و سنت که شخص را به جانب اعمـال فـردی نـه گروهـی سـوق میدهد. 

اما مطمئن بود بررسی نوع دیگر دین نهادینه» و کهنه اکثریـت» کمتـر فایـده دارد . به نظر او دین نهادینه که به روح تعصب و سیطره گروهی آلوده گشتهوبهاعمالی ظاهری تقلیل یا فته است و به منظور تـشفی خـاطر خـدایی کودکانـه صـورت مـیگیـرد، نظـامی از آمیزههای ثانوی است که از طریق تقلید و عادت ملالآور منتقل و حفظ میشـود (وولـف،  .(659 ص، 1386